Hôm qua, sau khi con gái đi ngủ, tôi và bạn đồng hành cùng xem lại những tấm ảnh cũ chụp trước khi chúng tôi quen nhau. Nhìn những tấm ảnh tốt nghiệp đại học của tôi cách đây hơn 10 năm, bất chợt bạn đồng hành hỏi, “So với 10 năm trước đây, thay đổi lớn nhất trong em là gì?”
Hơn 10 năm qua, tôi đã trải qua những thay đổi lớn trong suy nghĩ và nhận thức về cuộc sống. Ba bước ngoặt quan trọng nhất là sự nhận thức về những gam màu xám của cuộc sống, sự linh hoạt kỳ diệu của não bộ, và những thành kiến tiềm thức của bản thân.
Chính những đổi thay này đã giúp tôi trở thành tôi của ngày hôm nay và có thể đi được đến đây trong cuộc sống.
Không có một câu trả lời đúng duy nhất cho mọi câu hỏi
Ở những năm đầu 20 tuổi, tôi luôn nhìn cuộc sống với hai màu trắng và đen rõ ràng. Tôi từng tin rằng (1) mọi câu hỏi trong cuộc sống đều có một câu trả lời đúng và chính xác; (2) Nếu một điều gì đó không đúng thì nó phải sai; và (3) Một người chỉ có thể hoặc tốt hoặc xấu.
Mãi sau này tôi mới hiểu rằng kiểu tư duy chỉ có hai mặt đối lập như vậy là tư duy nhị nguyên. Đây cách suy nghĩ đơn giản hóa thế giới thành hai phía đối lập, thường là “đúng” hoặc “sai”, “tốt” hoặc “xấu”, “đen” hoặc “trắng”, mà không chấp nhận sự phức tạp và đa dạng của thực tế.
Chính vì tư duy này mà tâm trí tôi đã từng luôn cảm thấy cảm thấy bối rối hoặc không thoải mái khi đối diện với các tình huống hoặc ý kiến mâu thuẫn.
Tôi từng là một người rất bưởng bỉnh và luôn bảo vệ ý kiến của mình đến cùng vì tôi nghĩ mọi câu hỏi chỉ có một câu trả lời đúng duy nhất. Nếu tôi nghĩ rằng câu trả lời của mình đúng thì người kia phải sai. Vì thế, trong một cuộc tranh luận, tôi thường thấy rất khó chấp nhận ý kiến của người khác.
Tư duy giản đơn này cũng khiến tôi đánh giá người khác một cách thiếu chiều sâu. Khi mới gặp ai đó, tôi có thể nhanh chóng đưa ra nhận xét về tính cách của họ dựa trên một số hành động hoặc ngôn từ cụ thể mà họ thể hiện. Nếu họ làm một việc tốt, tôi sẽ coi họ là “tốt”, còn nếu họ làm một việc xấu, tôi sẽ coi họ là “xấu”.
Nhờ vào trải nghiệm sống, học tập, và làm việc ở nhiều quốc gia và những biến cố trong cuộc sống cá nhân, tôi dần hiểu rằng thật ra thế giới và cuộc sống rất đa dạng và có nhiều gam màu. Mọi câu hỏi mà bản thân ta đặt ra trong cuộc sống từ những chủ đề muôn thuở như tình yêu đôi lứa đến những vấn đề lớn hơn như kinh tế, chính trị, xã hội đều có vô càn câu trả lời. Quan trọng hơn cả là không có một câu trả lời đúng duy nhất.
Giờ đây, tôi cảm thấy hài lòng với sự thật rằng một người có thể vừa tốt và vừa xấu. Một người có thể vừa là quỷ dữ lại vừa có thể mang một trái tim thiên thần. Để đánh giá thế nào là tốt hoặc xấu, là đúng hoặc sai, ta không thể chỉ nhìn ở vẻ bề ngoài của một hiện tượng. Tốt hay xấu, đúng hay sai, đen hay trắng phụ thuộc rất nhiều vào góc nhìn của người quan sát.
Và đó chính là vẻ đẹp của sự đa dạng!
Trong mọi lớp học tôi dạy, tôi muốn truyền cho sinh viên lòng yêu mến sự đa dạng và những gam màu xám của cuộc sống. Mỗi tuần, tôi thường tập trung vào một câu hỏi lớn có ảnh hưởng đến cuộc sống hàng ngày của chúng ta.
Trong tuần học này của môn Nhập môn Chính trị học So sánh, chúng tôi đã tìm kiếm câu trả lời cho câu hỏi “Tại sao nhà nước hiện đại ra đời?” Ban đầu, sinh viên thường nghĩ rằng chỉ có một câu trả lời duy nhất và chính xác cho câu hỏi này.
Tuy nhiên, tôi đã nhấn mạnh rằng, “Có nhiều lý thuyết khác nhau giải thích vấn đề này. Có câu trả lời tập trung vào yếu tố chính trị, có câu trả lời lại tập trung vào yếu tố kinh tế và văn hóa.” Khi sinh viên ngạc nhiên về việc không có một câu trả lời duy nhất, tôi đã “trấn an” các em:
“Thực ra đó chính là vẻ đẹp của sự đa dạng. Mọi vấn đề trong cuộc sống đều có nhiều màu sắc khác nhau, và chúng ta có thể tiếp cận một vấn đề từ nhiều góc độ. Nhìn từ các lăng kính khác nhau ta sẽ có các câu trả lời khác nhau. Nhờ đó, chúng ta sẽ cùng tham gia vào một cuộc tranh luận để hiểu sâu hơn về vấn đề ấy. Chính sự tranh luận và sự đa chiều là điểm khởi đầu giúp xã hội phát triển.”
Và tôi khuyến khích sinh viên của mình áp dụng quan điểm này vào cuộc sống hàng ngày.
Bộ não là kiệt tác của tạo hoá
Trước đây, tôi cho rằng trí thông minh hoàn toàn do gen và không thể thay đổi. Tôi từng tin rằng nếu ta không giỏi một kỹ năng hay lĩnh vực nào đó một cách tự nhiên, đó là vì ta không có gen về lĩnh vực đó. Vì khả năng và trí thông minh là cố định nên dù có học và luyện tập thế nào ta cũng không thể cải thiện được.
Tôi cũng từng tin rằng đến một độ tuổi nào đó con người cần phải ngừng học vì bộ não quá già để tiếp nhận những thông tin và kiến thức mới.
Thật ra, đây là một quan niệm rất phổ biến ở Việt Nam. Để ý bạn sẽ thấy, nếu ai đó khoảng gần 30 tuổi hoặc hơn mà học một kiến thức hay kỹ năng mới, thể nào cũng có người nhận xét, “Ở tuổi đấy còn học hành gì nữa”, “Úi giời ơi, làm sao mà học được nữa”, hay “Học cũng chả vào đầu được chữ nào đâu”. Khi chuẩn bị học tiến sĩ ở cuối tuổi 20, tôi cũng đã từng sợ bộ não của mình đã quá già để học.
Nhưng giờ đây, tôi hiểu rằng, bộ não là kiệt tác của tự nhiên và có thể làm được nhiều điều phi thường nếu ta yêu cầu nó phải làm những việc ấy.
Trong cuốn sách Proust and the Squid: The Story and Science of the Reading Brain, tiến sĩ Maryanne Wolf – một nhà khoa học người Mỹ nghiên cứu về bộ não và việc đọc, đã chỉ ra rằng bộ não của loài người đã thay đổi và thích ứng với nhu cầu đọc của chúng ta. Hoạt động nói và nhìn là do gen quyết định. Con người sinh ra sẽ tự biết nói và nhìn, vì chúng ta có gen riêng dành cho hai hoạt động này.
Trong khi đó, không có gen nào quy định việc đọc, vì vậy bắt buộc phải học thì ta mới có thể biết đọc. Hàng ngàn năm trước đây khi chữ viết ra đời và con người bắt đầu hoạt động đọc, não bộ hoàn toàn không được chuẩn bị cho hoạt động mới mẻ này. Nhưng bộ não đã thay đổi để thích ứng với việc đọc. Nhờ có các kỹ thuật hiện đại chụp bộ não mà hiện nay các nhà khoa học đã hiểu được rằng để có thể đọc, dù chỉ một chữ cái duy nhất, rất nhiều phần trong não được kích hoạt và kết nối với nhau. Thật sự là một điều kỳ diệu!
(Sau khi đọc xong cuốn sách của Tiến sĩ Wolf, tôi càng hiểu thêm tầm quan trọng của việc đọc. Cô cũng nhấn mạnh vai trò của việc đọc sách cho con ngay từ ngày còn nhỏ bởi lúc ấy bộ não còn rất linh hoạt và con có thể học hỏi được rất nhiều từ hoạt động này.)
Trong cuốn sách The genius in all of us: New insights into genetics, talent, and IQ, tác giả David Shenk đã viết: “This is our famous “plasticity”: every human brain’s built-in-capacity to become, over time, what we demand for it.”
Nghĩa là, não bộ có khả năng thích ứng và thay đổi để đáp ứng nhu cầu và yêu cầu của bản thân ta và môi trường xung quanh.
Khi hiểu được sự linh hoạt diệu kỳ của não bộ, tôi đã có cái nhìn khác đi về trí thông minh và những gì bản thân ta có thể làm.
Một là, mọi kiến thức và kỹ năng có thể học được. Nếu ta dành đủ thời gian và quyết tâm để học một kiến thức hoặc kỹ năng mà ta cho là vượt ra ngoài khả năng của ta, ta chắc chắn sẽ học được. Có thể ta không thể trở thành thiên tài ở lĩnh vực đó nhưng ta sẽ hiểu và có thể làm tốt ở lĩnh vực đó. Cứ rèn luyện hàng ngày thì não bộ sẽ quen dần với kiến thức đó.
Thứ hai, vì bộ não của chúng ta có thể trở thành bất cứ thứ gì ta yêu cầu ở nó ( “what demand for it”), ta bắt buộc phải học và rèn luyện hàng ngày. Nếu ta không “sử dụng” đến bộ não và yêu cầu nó tư duy, suy nghĩ, học hỏi điều mới, thì dần dần bộ não cũng chỉ quen làm những điều dễ dàng và đơn giản. Bộ não sẽ quen với những đòi hỏi, yêu cầu thấp của ta.
Ngược lại, nếu ta có yêu cầu cao ở bộ não của mình, (ví dụ ép bản thân phải học hỏi những kiến thức mới, đọc và suy nghĩ sâu mỗi ngày), bộ não sẽ thích ứng và điều chỉnh sao cho theo kịp những yêu cầu của ta.
Tôi cho rằng càng nhiều tuổi (khi cơ thể bắt đầu loã hoá dần), ta càng phải đặt ra yêu cầu cao ở bộ não. Càng nhiều tuổi ta càng phải thử thách bản thân, học và làm những điều khó để giữ bộ não linh hoạt. Tất nhiên ta không thể đi ngược lại quy luật sinh học, nhưng ta có thể luyện tập để giữ bộ não được minh mẫn và sáng suốt lâu nhất có thể.
Tôi từng thấy nhiều người ở độ tuổi ngoài 30 than thở: “Anh/chị nhiều tuổi rồi, cảm thấy tập trung đọc và suy nghĩ sâu rất khó. Nhiều tuổi không thể học thêm được gì nữa.”
Đó là vì rất nhiều người trong chúng ta chỉ gói gọn việc học ở khuôn viên trường học. Sau khi tốt nghiệp, ta cảm thấy nhẹ người vì từ nay có thể ngừng học. “Học thế là đủ rồi.” Và khi không còn bị ép phải học, đọc, và suy nghĩ sâu như ở trường học, ta bắt đầu đặt ra yêu cầu rất thấp ở bộ não.
Thế là theo thời gian bộ não sẽ thích ứng với các yêu cầu thấp và dễ dãi ở ta.
Hãy nhớ rằng, bộ não luôn biết cách thích ứng để trở thành “what we demand it for.” Đừng bao giờ dễ dãi với bộ não của bản thân ta!
Nhận biết được thành kiến của bản thân
Tất cả chúng ta đều mang những thành kiến trong cuộc sống. Thành kiến là những quan điểm, niềm tin và giả định của bản thân ta về cuộc sống mà chúng ta hình thành dựa trên văn hoá, giáo dục, truyền thống, hoặc trải nghiệm cá nhân.
Thành kiến thường dẫn đến sự phê phán, phân biệt đối xử, hoặc quan điểm không công bằng về một nhóm người hoặc một cá nhân nào đó.
Khi ai đó nói với bạn, “Tôi đã loại bỏ được tất cả mọi thành kiến trong mình”, bạn đừng tin bởi rất nhiều thành kiến chỉ tồn tại ở mức độ tiềm thức. Đây là những định kiến, nhận thức hoặc ước định mà ta có nhưng bản thân không nhận ra mình đang sở hữu chúng.
Không ai là không giữ thành kiến bởi không một ai thoát khỏi sự ảnh hưởng của nền tảng gia đình, giáo dục, nhà trường, và văn hoá xã hội xung quanh.
Một lần, một đồng nghiệp đã chia sẻ với tôi câu chuyện về người anh họ của cô. Cô kể, anh họ cô từ ngày lập gia đình gần như cắt hẳn liên lạc với gia đình. Anh ấy rất ít tham gia các hoạt động của gia đình mình nhưng luôn nhiệt tình với các buổi tụ tập ở nhà vợ. Khi vừa nghe thấy vậy, tôi nói, “Hẳn là vợ anh ấy rất thích kiểm soát và ghê gớm”.
Đồng nghiệp của tôi đáp lại rằng, “Cũng là lỗi của anh ấy nữa.”
Tôi lập tức nhận ra thành kiến trong tiềm thức của bản thân mình. Lớn lên trong một xã hội mà phụ nữ thường hay bị đổ lỗi, tôi cũng bị ảnh hưởng bởi điều này.
Từ bé đến lớn tôi luôn nghe người ta đổ lỗi cho người phụ nữ. Khi một cặp vợ chồng li hôn, người ta sẽ bảo, “Lỗi là do người vợ không biết giữ chồng”; Khi một người đàn ông ngoại tình, người ta sẽ bảo “Người chồng đó bị một người phụ nữ khác dụ dỗ”.
Bị ảnh hưởng bởi xã hội nơi tôi được sinh ra và trưởng thành, rất nhiều định kiến đã sinh sổi nảy nở trong tiềm thức của tôi. Điều này đã ảnh hưởng rất nhiều đến cách tôi nhìn nhận cuộc sống, dù bản thân tôi là người có nhiều trải nghiệm cuộc sống và hiểu rõ sự bất bình đẳng giới.
Cuộc sống dạy tôi rằng ta không bao giờ có thể loại bỏ thành kiến một cách hoàn toàn. Ta sẽ không bao giờ đánh giá và nhìn nhận cuộc sống xung quanh một cách hoàn toàn khách quan.
Vì vậy, điều quan trọng không phải là gạt bỏ mọi thành kiến mà là nhận ra và hiểu rõ những thành kiến ấy. Nhận biết chúng là một phần của sự trưởng thành và sẽ giúp ta bớt hà khắc với người khác.
So với bản thân mình cách đây 10 năm, tôi hiện đã học được cách trân trọng những sắc màu đa dạng của cuộc sống, sự linh hoạt kỳ diệu của bộ não con người và hiểu rằng bản thân sở hữu những thành kiến tiềm thức về cuộc sống xung quanh. Những thay đổi này trong tư duy thực sự đã làm cho cuộc sống của tôi trở nên phong phú và đáng giá hơn. Hiện tại, tôi tự nhận thấy mình trưởng thành hơn, điềm đạm hơn và cởi mở hơn nhiều so với hơn 10 năm trước.
Cảm ơn bạn đã ghé đọc!
Chúc bạn một tuần mới nhiều niềm vui.
Trương Thanh Mai
Discover more from SUNFLOWER FIELDS
Subscribe to get the latest posts sent to your email.
SUNFLOWER FIELDS 