Bằng cấp cao có đồng nghĩa với có học thức và có giáo dục?

Trong tuần định hướng cho nhân viên mới ở trường Đại học Marquette nơi tôi đang làm việc, tôi tình cờ quen một giảng viên người Trung Quốc đến từ trường Kỹ thuật (School of Engineering). Tuần vừa rồi, chúng tôi hẹn gặp ở quán cà phê trong trường để chia sẻ suy nghĩ và cảm nhận về kỳ dạy đầu tiên ở trường Marquette. Câu chuyện xoay quanh nhiều chủ đề như tìm kiếm tài trợ cho nghiên cứu, niềm vui và những thử thách khi dạy học, và cuộc sống ở Mỹ.

Dần dần, chúng tôi nói về sự khác biệt giữa văn hoá Mỹ và văn hoá châu Á.

Tôi hỏi cô:

“Cậu có nghĩ sự khác biệt văn hoá lớn nhất giữa nước Mỹ và châu Á là mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái không?”

“Ừ, tớ cũng thấy thế. Bố mẹ ở đây luôn ủng hộ và hỗ trợ ước mơ của con cái. Vì thế, sinh viên Mỹ có nhiều cơ hội theo đuổi ước mơ và sở thích cá nhân hơn sinh viên Trung Quốc”.

Cô ngừng lại một lúc như ngẫm nghĩ điều gì quan trọng lắm, rồi nói:

“Nhiều người bạn tớ sau một thời gian sống và làm việc ở các nước phương Tây thường xuyên phê phán, chỉ trích mọi khía cạnh của Trung Quốc từ chính trị, xã hội, văn hoá, thậm chí đến cả cả bố mẹ họ. Họ cho rằng đó là tư duy phản biện. Là một người dạy học, tớ rất khuyến khích tư duy phản biện và tớ cũng hiểu rằng nền giáo dục Trung Quốc không dạy sinh viên kỹ năng này, nhưng chê bai mà không suy xét đến nguyên nhân sâu xa thì không thể gọi là tư duy phản biện được. Đối với tớ, những người ấy dù có bằng cấp đầy mình vẫn chẳng phải là những người có học thức. Chỉ đi học rồi trở về để chỉ trích mọi thứ, liệu có thể được gọi là có học thức không?”

Chia sẻ của nó bất chợt chạm vào sâu thẳm suy nghĩ trong tôi.

Tôi đã từng được nghe và chứng kiến “sự đạo đức giả” của bao người nhà treo đầy bằng cấp. Một nữ chuyên gia về bình đẳng giới đã từng chèn ép một nhân viên nữ cấp dưới giỏi giang hơn mình. Một giáo sư chuyên viết bài về những chính sách đẩy mạnh sự tham gia vào chính trị của các nhóm thiểu số trong xã hội Mỹ lại dùng quyền lực của mình để chèn ép những giáo sư trẻ mới vào nghề. Một nhà nghiên cứu về lao động trẻ em lại thuê một cô bé chưa đến tuổi lao động làm người giúp việc trong nhà.

Chứng kiến những điều trái ngược ấy khiến tôi nhận ra rằng sở hữu bằng cấp cao không đồng nghĩa với việc có học thức, có giáo dục.

Tôi cho rằng một người có học thức, có giáo dục thật sự cần có năm phẩm chất sau (ngay cả khi họ không sở hữu nhiều bằng cấp cao).

1. Không bám riết lấy một tư tưởng nhất định

 Đối với tôi, người có học thức là người không đóng khung tư tưởng của bản thân vào một lý thuyết, quan điểm cụ thể. Họ sẵn sàng lắng nghe và học hỏi những kiến thức mới để phát triển bản thân mỗi ngày. Người có học thức thực sự là những người linh hoạt, sẵn sàng thay đổi quan điểm nếu có thông tin mới.

Bám riết lấy một quan điểm nhất định có thể để lại hậu quả rất nguy hiểm.

Tôi từng chứng kiến những người bố người mẹ được cho là trí thức, nhất nhất dạy con theo cách truyền thống, bất chấp môi trường xã hội đã hoàn toàn thay đổi. Thậm chí, ngay cả khi cách nuôi dạy ấy có thể để lại hậu quả về tâm lý lâu dài cho con, họ nhất định không thay đổi và lấy tình yêu thương con để biện hộ cho sự bảo thủ của mình.

Tôi cũng thấy cả những giáo sư nhiều năm trong nghề từ chối học hỏi những quan điểm mới của khoa học. Khoa học thì đổi thay từng ngày, nhưng quan điểm của họ vẫn cũ kỹ y nguyên như gần một trăm năm trước. Họ lên lớp và truyền đạt cho sinh viên những tư tưởng đã cũ mềm theo thời gian. Hậu quả là một lớp trẻ không sao bắt kịp được xu hướng phát triển của khoa học và của thế giới.

2. Biết truy tìm nguyên nhân, không chỉ phê phán vẻ bề ngoài

 Tôi cho rằng một người thật sự có học thức sẽ luôn khám phá nguyên nhân đằng sau mọi vấn đề, thay vì dễ dàng chấp nhận những ấn tượng bề ngoài. Họ sẽ không hài lòng với những nhận định giản đơn.

Họ sẽ luôn đặt ra những câu hỏi cơ bản như: Nguyên nhân gì dẫn đến hiện tượng/sự việc đó? Tại sao mọi người lại cư xử như vậy? Những câu hỏi ấy sẽ giúp họ phân tích sự phức tạp của vấn đề và luôn tìm kiếm thông tin đầy đủ trước khi đưa ra quyết định hoặc đánh giá cuối cùng.

Một người có giáo dục thật sự sẽ cố gắng đánh giá một vấn đề từ nhiều góc độ và trân trọng sự linh hoạt trong tư duy.

Cách đây mấy năm, vợ chồng tôi có xem một bộ phim chiếu rạp có tên “The Farewell” (Lời từ biệt). Phim kể về các mối quan hệ trong một gia đình người Trung Quốc. Người bà bị bệnh ung thư giai đoạn cuối, bác sĩ cũng như con cháu của bà “thông đồng” với nhau để không cho bà biết bệnh tình thật sự của mình.

Nhiều người xem phim tại rạp đã phê phán, chỉ trích hành động của gia đình người Trung Quốc trong phim một cách gay gắt. Sau khi hết phim, tôi đã nghe một vài người xì xào, “Phải nói rõ cho người bệnh biết chứ. Đó là quyền con người. Văn hoá châu Á thật hết sức cổ hủ”.

Đó là những người ăn mặc sang trọng, và trông có vẻ như có bằng cấp cao. Thật đáng tiếc, họ chỉ đánh giá sự việc ở vẻ bề ngoài mà không dừng lại để tìm hiểu thật sâu nguyên nhân. Họ đã đánh giá hiện tượng từ góc nhìn của người Mỹ, mà quên mất rằng mỗi một nền văn hoá, một dân tộc có cách hành xử khác nhau. Và sự khác nhau ấy được định hình bởi lịch sử và phong tục tập quán đã có từ lâu đời.

Nói như vậy không có nghĩa là ta không được phê bình những phong tục, tập quán cổ hủ lạc hậu. Điều tôi muốn nhấn mạnh là nếu ta hiểu rằng thế giới này rất đa dạng, ta sẽ sẵn sàng xem xét một hiện tượng, sự việc từ góc nhìn của người khác.

3. Luôn khiêm tốn

Tôi tin rằng người có học thức thật sự là những người mang trong mình tinh thần khiêm tốn và một tâm trí cởi mở với kiến thức. Họ có thể rất tự hào về những thành tựu họ đạt được nhưng họ cũng hiểu rằng kiến thức là vô hạn và ngay cả khi có bằng cấp cao nhất, những gì họ biết cũng chỉ là một hạt cát trên sa mạc.

Vì kiến thức là biển rộng và thay đổi hàng ngày hàng giờ, người có giáo dục thật sự sở hữu thái độ sẵn sàng học tập suốt đời. Họ không tự mãn với kiến thức của mình mà luôn tìm kiếm cơ hội học hỏi những điều mới mẻ ở mọi góc cạnh của cuộc sống từ đời sống cá nhân, công việc, đến trường lớp.

Họ hiểu rằng để đảm bảo kiến thức luôn đồng bộ với sự phát triển của thế giới, việc cập nhật kiến thức thường xuyên là vô cùng quan trọng.

4. Biết thông cảm với người ít bằng cấp hơn mình

 Thầy tôi ở Anh đã từng nói: Càng học cao các em lại càng mất đi khả năng lắng nghe và đồng cảm với khác, đặc biệt là những người mà các em cho là học ít, biết ít hơn mình. Đó là câu nói tôi luôn ghi nhớ trong lòng.

Thầy đã dạy chúng tôi học cách nhìn ra được những đặc quyền của bản thân mình. Được đến trường, được học lên cao là một đặc quyền.

Tôi vẫn nhớ một giáo viên rất nổi tiếng ở một trường cấp 3 nơi tôi sinh ra và lớn lên đã từng chia sẻ quan điểm về những người công nhân như sau: Họ là công nhân vì họ chỉ xứng đáng làm công việc ấy. Khi chúng tôi đang cố gắng học hành thì họ đang làm gì?

 Nhưng có thật là tất cả những người không có bằng cấp cao, không học hành đến nơi đến chốn là những người lười, thiếu trách nhiệm, không có ý chí? Trong rất nhiều trường hợp, đó là do họ không có cơ hội và điều kiện để đi học.

Lại nữa, vì các câu chuyện vượt khó để đạt được thành công thường thu hút sự chú ý của công chúng, nhiều người nổi tiếng hoặc có tầm ảnh hưởng trên mạng hay tự kể câu chuyện về hành trình “từ con số không thành anh hùng” của mình. Các câu chuyện có mô típ rất giống nhau: họ sinh ra trong gia đình không khá giả, tất cả những gì họ đạt được là do sự nỗ lực của bản thân mình.

Tôi cho rằng tài chính chỉ là một khía cạnh của đặc quyền. Nếu ta sinh ra trong gia đình có điều kiện tài chính bình thường nhưng (1) bố mẹ tạo điều kiện cho ta đi học, (2) ta sinh ra và lớn lên ở thành phố lớn, (3) bố mẹ có nghề nghiệp chuyên môn cao như giáo viên, nhà báo, luật sư, vân vân, (4) ta có cơ hội được học ở những trường học tốt, là ta đã có lợi thế hơn rất rất nhiều người trong xã hội rồi. Hiểu được những lợi thế của mình sẽ giúp ta trân trọng sự may mắn mà mình có được.

 5. Nhìn nhận sự việc từ nhiều khía cạnh

 Một người có bằng tiến sĩ đã từng nói với tôi rằng, “Bọn châu Phi ngu lắm, nếu em đi du học mà gặp hội đó thì tránh ra”. Ngay khi biết quan điểm của người ấy, tôi đã hiểu rằng ta không nên bao giờ nhìn vào tấm bằng để đánh giá học thức của một người.

Tôi cho rằng một người có học thức thật sự sẽ không bao giờ đưa ra những nhận định chủ quan, trắng-đen, đúng-sai một cách rõ ràng. Họ hiểu rằng mọi hiện tượng, sự việc trong cuộc sống và xã hội đều rất phức tạp. Họ sẽ không đưa ra kết luận mang tính chất tổng quát khi chỉ dựa trên một, hai ví dụ hoặc trường hợp cụ thể.

Người có học thức thật sự sẽ không chấp nhận thông tin một cách chủ quan mà sẽ tìm kiếm sự đối chiếu và phản biện. Họ sẽ đánh giá giữa các ý kiến, quan điểm, giữa cái đúng và cái sai. Từ đó, họ dám đặt câu hỏi và thách thức bản thân để khám phá những sự thật sâu xa.

Trở lại ví dụ trên, có thể người bạn đó đã có trải nghiệm không tốt với một vài người châu Phi, nhưng một người có học thức thật sự sẽ không đưa ra những nhận định chủ quan đầy cảm tính như thế.

Tóm lại, tôi cho rằng bằng cấp mà một người sở hữu không thật sự nói lên tri thức của người đó. Ta không nên đánh đồng bằng cấp với học thức và trình độ giáo dục.

Ngược lại, đối với tôi, một người không sở hữu bằng cấp cao nhưng có tư duy cởi mở, sẵn sàng học hỏi suốt đời, khiêm tốn, biết cảm thông với người yếu thế hơn mình, và luôn học cách nhìn nhận một sự việc từ nhiều khía cạnh là một người thật sự có học thức và giáo dục.

Cảm ơn bạn đã ghé đọc blog. Chúc bạn một tuần mới thật vui. Hẹn gặp lại bạn trong bài viết sau.

Trương Thanh Mai