Một cuộc phỏng vấn nhỏ giúp mình nhìn lại hành trình đã đi 🌿

Kỳ này, mình nhận làm mentor cho một em sinh viên đại học năm thứ nhất. Nhiệm vụ chính của mình là dạy em ấy những kiến thức cơ bản về nghiên cứu khoa học, thông qua việc cho em tham gia vào một dự án mà mình đang làm. Em là một trong những sinh viên năm nhất xuất sắc được nhận học bổng toàn phần của trường (trường trả toàn bộ tiền học phí và tiền ăn ở trong bốn năm học đại học). 

Những sinh viên được chọn trao học bổng đều rất thông minh và chủ động, nên khi được mời trở thành người hướng dẫn của em trong hai năm, mình nhận lời ngay. Trường cũng có hỗ trợ thêm tài chính cho công việc này (không tính vào lương). 

Một hôm, em email xin phỏng vấn mình về hành trình đến với nghiên cứu và giảng dạy. Đây là một bài tập của một lớp khác mà em đang học. Tất nhiên là mình đồng ý rồi. Cuộc “phỏng vấn” đó đã cho mình cơ hội nhìn lại hành trình đến với công việc và con đường nghiên cứu – giảng dạy hiện tại. 

Câu hỏi đầu tiên em hỏi mình là vì sao mình lại quyết định học PhD. 

Mình kể rằng sau khi kết thúc chương trình thạc sĩ ở Anh, ước mơ của mình lúc đó chỉ đơn giản là về Việt Nam và làm việc cho một tổ chức quốc tế. Mình hoàn toàn không có ý định đi học tiến sĩ, mình chỉ muốn về Việt Nam để phát triển sự nghiệp ở nhà.

Khi thấy một số bạn học cùng lớp ở Anh học tiếp PhD, mình còn cho là…dở hơi. Mình khá may mắn khi tìm được một công việc đúng nguyện vọng ngay khi trở về Việt Nam. Mình từng nghĩ mình sẽ làm ở đó lâu dài – mình thậm chí còn đầu từ học tiếng và tham gia các khoá học online để nâng cao chuyên môn. 

Nhưng sau hai năm, mình bắt đầu cảm thấy mông lung và bế tắc. Công việc không hợp với sở thích và sở trường của mình. Mình thích đọc, thích viết, và có khả năng làm việc độc lập tốt. Mình đặc biệt nhớ môi trường đại học ở Anh, nơi mình có thể dành hàng giờ trong thư viện đọc sách.

Đó là lúc mình biết mình cần phải thay đổi và quyết định đi học tiến sĩ để được quay lại với nghiên cứu.

Câu hỏi thứ hai em hỏi mình là vì sao mình chọn ngành Political Science. 

Thật ra mình cũng không nhớ chính xác nữa. Haha. Mình trả lời rằng khi học ở Anh, mình học về nghiên cứu phát triển (Development Studies). Càng học và đọc nhiều, mình nhận ra phát triển và chính trị không thể tách rời nhau. Chính trị có mặt ở mọi ngõ ngách của cuộc sống. Từ đó mình bắt đầu quan tâm hơn đến lĩnh vực này.

Khi nộp hồ sơ học tiến sĩ, mình nộp vào hai ngành: Khoa học Chính trị và Chính sách Công. Lúc đó, mình không hiểu nhiều về giới học thuật ở Mỹ và cũng không có nhiều mối quan hệ ở đây, nên mình chỉ tìm hiểu các chương trình qua Internet. (Lúc ấy mình đã quen chồng rồi, nhưng anh không làm trong academia nên cũng không giúp được gì nhiều ngoài việc đọc và sửa hồ sơ cho mình!)

Mình nhận được thư mời nhập học từ một vài trường, nhưng cuối cùng mình quyết định chọn University of Arizona vì sự phù hợp với giáo sư hướng dẫn.

Một câu khác em hỏi mà mình thấy khá thú vị là: khó khăn lớn nhất khi học tiến sĩ là gì và mình có… khóc nhiều không.

Chắc chắn là có khóc, nhưng giờ mình cũng không còn nhớ rõ nữa! 

Nhưng mình cũng chia sẻ với em rằng mình bắt đầu chương trình tiến sĩ với sự quyết tâm và động lực rất rất lớn. Mình luôn cố gắng hết sức để thành công.

Mình có một mục tiêu duy nhất lúc đó: tìm được một công việc ở một trường Đại học ở Mỹ, phát triển sự nghiệp và xây dựng cuộc sống mới ở đây. Nghĩ lại, có lẽ đó là giai đoạn mình tập trung và quyết tâm nhất trong cuộc đời mình. Chưa bao giờ mình đặt toàn bộ năng lượng và sự quyết tâm vào một mục tiêu nào như thế. 

Em lại hỏi vì sao mình lại quyết tâm đến vậy. 

Một lý do là vì mình đã có khá nhiều kinh nghiệm làm việc trước khi học tiến sĩ (mình đi làm 2.5 năm trước khi học thạc sĩ và làm 2 năm sau khi học thạc sĩ về), nên mình hiểu rõ mình muốn làm gì sau khi học PhD. 

Lúc đó, mình chỉ có đúng một mục tiêu: tìm được một công việc ở một trường Đại học. Mình không có plan B nào cả — nghĩ lại thì cũng hơi liều.

Chính vì có mục tiêu rõ ràng và động lực lớn, nên những thử thách trong quá trình học đối với mình đều trở nên nhỏ lại. Ngay cả những lúc khó khăn, căng thẳng nhất, mình vẫn thấy vui — vui hơn thời gian mình làm việc ở Hà Nội (dù đó cũng là một công việc tốt).

Mình biết mình chỉ muốn nghiên cứu và giảng dạy! Mình không thể “chấp nhận” được một hướng đi nào khác sau khi tốt nghiệp.

Nếu được quay lại, có lẽ mình sẽ nhẹ nhàng hơn với bản thân. Nhiều khi mình nghĩ: mình đã quyết tâm và nỗ lực như thế, nếu không theo được con đường học thuật sau khi tốt nghiệp thì không biết mình sẽ thất vọng đến mức nào. 

Một lý do khác nữa (mà mãi về sau mình mới nhận ra), là vì mình muốn… chứng tỏ bản thân mình. 

Khi còn trẻ hơn, mình rất dễ bị ảnh hưởng bởi lời nói của người khác. Mình còn nhớ khi mình có một thành tựu nhỏ ở Việt Nam vài năm trước khi sang Mỹ, có người đã nói rằng mình không xứng đáng. Trước khi mình học tiến sĩ, có người nói thẳng (ngay trước mặt mình) rằng mình sẽ thất nghiệp và rồi ăn bám chồng. Lúc đó mình không phản ứng gì. Nhưng sâu bên trong, mình nghĩ: mình sẽ làm được nhiều hơn thế để cho họ thấy họ đã sai.

Nhìn lại bây giờ, ở tuổi này, mình điềm đạm và chín chắn hơn nhiều, không còn nông nổi như trước nữa. Mình cũng không còn quan tâm người khác nghĩ và đánh giá gì về mình nữa. Nhưng mình vẫn trân trọng cái cảm giác “muốn chứng minh bản thân” của những năm tháng đó. Nó cho mình năng lượng, ý chí, và giúp mình đi xa hơn mình tưởng.

Khi mình có một mục tiêu rõ ràng như vậy, mình thấy cuộc sống có ý nghĩa hơn. Những năm tháng học PhD thật sự là khoảng thời gian đẹp và đáng nhớ — đúng là rất vất vả, nhưng cũng rất đẹp. 

Khi đạt được mục tiêu rồi, có lúc mình thấy hụt hẫng và lại tự hỏi “cuộc sống của mình có đang thiếu ý nghĩa không nhỉ?” 

À, em còn hỏi một câu nữa rất hay: vì sao mình thích làm nghiên cứu.

Mình dừng lại vài giây rồi trả lời rằng: đó là vì sự không chắc chắn (uncertainty) trong nghiên cứu khoa học. Mình thường nói với sinh viên rằng khoa học giúp chúng ta trân trọng sự không chắc chắn và học cách hoài nghi chính bản thân mình. Vẻ đẹp của khoa học không nằm ở việc cho ta câu trả lời tuyệt đối, mà nằm ở việc luôn có điều gì đó chưa chắc chắn.

Chính điều này làm cho nghiên cứu trở nên thú vị. Khi mình có một argument (lập luận) nào đó, mình có cảm giác là nó đúng, nhưng mình không thể chắc chắn. Mình háo hức đi tìm dữ liệu (có thể là survey, phỏng vấn sâu, v.v.) để xem cái trực giác của mình có chính xác không. Cảm giác đi tìm câu trả lời cho chính câu hỏi của mình luôn cho mình cảm giác hồi hộp và vui sướng.

Nghiên cứu cũng giúp mình khiêm tốn hơn và học hỏi không ngừng. Mỗi đề tài mở ra những thảo luận học thuật mới, và mình lại được đắm chìm vào đó, học thêm nhiều điều hơn.

Và cuối cùng, làm nghiên cứu giúp mình được thể hiện bản thân và chính kiến qua con chữ, và điều đó, với mình, là một niềm vui rất riêng.

Trước khi em về, mình đã cảm ơn em vì cho mình cơ hội nhìn lại hành trình của mình. Tháng 10 thật sự là một tháng cực kỳ bận rộn. Có những hôm mình có tận năm đến sáu cuộc họp, từ 9 giờ sáng đến tận chiều. Cuộc “phỏng vấn” này giống như một khoảng lặng, giúp mình sống chậm lại một chút và biết ơn hành trình mà mình đã đi qua. 

Cảm ơn bạn đã ghé đọc!

Trương Thanh Mai